“…Траха не ўсе нашы часопісы і газеты, а таксама творы некаторых пісьменнікаў выходзяць у свет у гэтакай мове, якую можна назваць сапраўды толькі “наречием”. Фразеалогія гэтае мовы зусім не беларуская. Гэта фразеалогія той мовы, стыхія якое пануе ў аўтара, на якой у аўтара працэс думання. Гэтая з’ява, якая не толькі не слабее, а набывае памеры нястрыманай навалы, цяжкім каменем загароджвае дарогі развіцця беларускае культуры”.
У гэтых словах Кузьмы Чорнага, напісаных у 1928г. выразна відаць трывогу. І, як мы бачым сёння, трывогу справядлівую: тое, што ў 1928г. толькі “набывала памеры нястрыманай навалы” сёння запанавала ў літаратурнай беларускай мове татальна.
Часта маеш уражанне, што беларускамоўныя людзі адвыклі думаць па-беларуску наогул, што адзіны алгарытм, які яны здольныя выкарыстоўваць, гэта “фармулюем у думках па-расейску – падстаўляем беларускія словы – і маем “беларускі” выраз”.
Прыкладаў выкарыстання такога алгарытму процьма. Узяць першы-лепшы выраз: рас. “как дела?“. Падстаўляем беларускія словы: “как” – “як”, “дела” – “справы”. “Як справы?“, значыцца. Але калі гэты выраз – “беларускі”, то я – Элвіс Прэслі.
Той, хто вучыўся якой-небудзь замежнай мовы на універсітэцкім узроўні, памятае простае правіла: фразеалагічныя адзінкі адной мовы перакладаюцца толькі фразеалагічнымі адзінкамі другой мовы.
Паслоўны пераклад у гэтым выпадку – недапушчальны. Бо калі вы перакладзяце фразеалагічныя выразы паслоўна, то гэта будзе не пераклад, а карыкатура.
“Як справы?” – гэта карыкатура. Расейскаму “как дела?” адпавядае беларускі выраз “Як маешся?/Як маецеся?“.
З гэтай “справай” у нас проста бяда, дарэчы. Блізу скрозь і заўсёды велікарускае “дело” перакладаецца як “справа”. Ну і з’яўляюцца такія карыкатуры: “справа ў капелюшы“, “у чым справа” і г. д.
Пра гэту апошнюю штучную карыкатуру на рас. “в чём дело?” ёсць прыклад і ў Кузьмы Чорнага (у тым жа самым артыкуле “Небеларуская мова ў беларускай літаратуры”, 1928). Вось як ён піша:
“У п’есе “Каля тэрасы”, якую ставіць Другі Беларускі Дзяржаўны тэатр, ёсць гэтакая з’ява. Бяжыць сялянка і крычыць: “У чым справа, у чым справа?” Няўжо гэта крычыць сялянка? Не, гэта крычыць сам аўтар п’есы. Ён думаў: “в чем дело” і пісаў “у чым справа”. Дзе гэта аўтар чуў, каб сялянка гаварыла гэтак? Таму і чуецца тут фальш, таму і траціцца вобраз ці тып сялянкі. І вінавата тутака моўнае думанне аўтара, якое зусім чужое сялянцы-беларусцы”.
Пра “справу ў капелюшы” магу ўспомніць ажно цэлую перадачу для дзяцей на БТ. Здаецца, яна так і называлася – “Уся справа ў капелюшы”. Яшчэ і песню з той перадачы помню: “Капялюш, капялюш… Уся справа ў капелюшы…” Цьх-ху!.. Брыда!
Праўда была Станкевічава, калі ён (Ян Станкевіч) пісаў, што такой “беларускай мовай” можна адно палохаць беларусаў.
Ёсць такія кнігі – слоўнікі. Мала хто з беларусаў умее з іх карыстаць. А варта было б навучыцца. Шмат хто папракае Кандрата Крапіву за русіфікацыйныя тэндэнцыі, але калі разгарнуць расейска-беларускі слоўнік пад яго рэдакцыяй на артыкуле “дело”, то можна даведацца, што і Крапіва не вельмі любіў “справы ў капелюшах”. Вось якія ўзоры перакладаў дае яго слоўнік:
- в самом деле – сапраўды;
- за дело – нездарма, па заслугах;
- между делом – прыхваткамі, перапынкамі;
- на деле – на справе;
- известное дело – уводн. сл. вядомая рэч;
- моё дело сторона – мая хата з краю; я тут ні пры чым;
- то и дело – раз-пораз;
- первым делом – першым чынам, перш за ўсё, перш-наперш;
- пустить в дело – скарыстаць, пусціць у ход;
- иметь дело – мець дачыненне,
- грешным делом – прызнацца, прызнаюся;
- дело говорить – слушна (добра, праўду) казаць;
- дело в шляпе – усё ў парадку;
- главное дело – галоўная справа;
- ясное дело – вядомая рэч;
- то ли дело – іншая рэч;
- а мне что за дело? – а мне што да таго?;
- в чём дело? – што такое?;
- это дело! – гэта добра!;
- плохо дело – кепскія (дрэнныя) справы;
- это другое дело – гэта іншая рэч;
- быть не у дел – быць (стаяць) у баку, быць ні пры чым;
- это дело его рук – гэта яго работа;
- и дело с концом, и делу конец – і канец, і ўсё;
- дело хозяйское – воля ваша (твая, яго, яе, іх).
Гэта ж проста – глянуць у слоўнік, так ці не?
А ніжэй – узоры перакладаў фразеалагізмаў і ўстойлівых выразаў, якія прапануе выкладчык кафедры стылістыкі і літаратурнага рэдагавання Інстытута журналістыкі Пятро Жаўняровіч:
- дело в том – рэч у тым;
- и дело с концом – ды й годзе;
- в самом деле – насамрэч, сапраўды;
- ясное дело – вядома ж;
- взяться за дело – узяцца за працу;
- иметь дело с – мець стасункі з;
- главное дело – галоўны клопат;
- в том-то и дело – то ж бо;
- быть не у дел – быць без занятку;
- милое дело – любата.
Як фанат доктара Яна Станкевіча не магу не уткнуць дзве капейчыны і ад яго:
в том-то и дело – тож-ба-то (Бульба прыгарэла. – Паставіла гаршчок із бульбаю ў печ і мала вады наліла. – Тож-ба-то.);
то и дело (очень часто) абярняся (Абярняся ўходзяць і выходзяць, чыста вышвіндалі хату).
© Кузьма Чорны:
“Літаратурная мова павінна быць моваю чыстаю, беларускаю. Карэнні яе – у мове народнай. Літаратары павінны навучыцца моўна думаць па-беларуску. Яны павінны абудзіць у сабе або пастарацца ўспрыняць (калі не давялося мець яе змалку) беларускую моўную стыхію. Бо калі гэтага не будзе, яны будуць, як і цяпер, шкодзіць нацыянальнай форме культуры”.
Юрка Агіевіч
