У мінулым годзе адзначалася 620-годдзе з дня надання Берасцю магдэбурскага права. Але сучаснаму пакаленню цяжка ўявіць, якая гэта была значная падзея нашай гісторыі.
Горад Берасце (сёння Брэст) заўсёды быў важным эканамічным цэнтрам тутэйшага рэгіёна з вельмі выгадным у геаграфічным плане становішчам. Таму не дзіўна, што на працягу вякоў за гэты горад змагаліся розныя князі, дзяржавы – Галіцка-Валынскае княства, Польшча, Тэўтонскі ордэн… Але ў першай палове XIV стагоддзя Берасце перайшло пад уладу Вялікага княства Літоўскага – нашай сярэднявечнай дзяржавы.
Памятная шыльда ў гонар Магдэбурскага права ў Берасці. З-за адсутнасці ратушы, знішчанай расейскімі ўладамі пры будаўніцтве крэпасці, шыльду прымацавалі да аднаго з дамоў на вул. Савецкай.
Берасце і Ягайла
На помніку да тысячагоддзя Берасця, які паставілі ў Берасці ў мінулым годзе, ёсць скульптура вялікага князя Вялікага княства Літоўскага Ягайлы. За якія ж заслугі менавіта Ягайла варты такой пашаны?
Трэба адразу падкрэсліць, што ў Вялікім княстве Літоўскім, як і ў любой дзяржаве, адбывалася барацьба за ўладу. Вось жа ў час барацьбы паміж Ягайлам і яго стрыечным братам Вітаўтам (будучым вялікім князем), Ягайла ў 1390г. авалодаў Берасцем і ў гэтым жа годзе дараваў гораду магдэбурскае права. На тэрыторыі сучаснай Беларусі Берасце атрымала гэтае права першым.
Менавіта за гэта сённяшнім берасцейцам трэба ўшаноўваць князя Ягайлу.
З Магдэбургу – у ВКЛ
Магдэбургскае права – гэта права горада на самакіраванне. Паходзіць такі тэрмін ад горада Магдэбург у Нямеччыне. Дзейнічала магдэбурскае права ў гарадах Усходняй Германіі, Цэнтральнай і Усходняй Еўропе.
У Вялікім княстве Літоўскім магдэбурскае права надавалася як заахвочванне для лепшага развіцця горада і ўзнагарода мяшчанам (гараджанам) за іх заслугі. Пазбаўленне горада магдэбурскага права прымянялася як пакаранне за цяжкія правіннасці, кшталту здачы горада непрыяцелю падчас вайны.
Што ж гэта за права?
Горад, надзелены магдэбурскім правам рабіўся самастойнай адміністрацыйнай адзінкай са сваім грамадзянствам, інстытутамі ўлады, гербам, падатковай сістэмай. Уся ўлада ў горадзе пераходзіла да органаў гарадскога самакіравання. У даход горада перадаваліся прыбыткі ад устаноў гандлю, гасціных двароў, лазняў і інш. Гараджане атрымлівалі эканамічныя ільготы, вызваляліся ад платы гандлёвых і некаторых іншых падаткаў.
Найбольш важныя пытанні жыцця горада вырашала гарадская абшчына. Іншымі пытаннямі займаўся магістрат – выбарны орган гарадскога самакіравання. Магістрат засядаў у спецыяльным будынку, які называўся ратуша.
Значэнне для горада магдэбурскага права было вельмі вялікім. Такі горад пачынаў хутка багацець, тут лепш развіваліся гандаль і розныя рамёствы. Горад мог сам вырашаць свае праблемы без умяшальніцтва цэнтральных уладаў.
Гэта значыць, што магдэбурскае права рабіла горад больш дэмакратычным, наколькі гэта было магчымым у сярэднявеччы.
Росквіт…
На працягу стагоддзяў вельмі многія гарады і мястэчкі Вялікага княства Літоўскага атрымалі магдэбурскае права. Больш за паўтары сотні населеных пунктаў кіраваліся гэтым правам у дзяржаве, з іх больш за 50 – на тэрыторыі сучаснай Рэспублікі Беларусь.
На Берасцейшчыне магдэбурскае права атрымалі Камянец, Пінск, Кобрын, Пружаны, Ружаны, Лагішын і іншыя. Нават сённяшняя вёска, а тады мястэчка Малеч (сёння Бярозаўскі раён) 6 чэрвеня 1645 года атрымала права на самакіраванне.
Шпаркае развіццё магдэбурскага права сведчыла пра тое, што Вялікае княства Літоўскае было сапраўднай часткай еўрапейскай цывілізацыі.
Заняпад…
На ўсход ад ВКЛ – у Масковіі (пазней Расеі) магдэбурскага права ніколі не было. Гарады Масковіі не ведалі такіх прывілеяў, якія мелі нашыя гарады.
У канцы ХVIII стагоддзя ў выніку падзелаў Рэчы Паспалітай (часткай якой з’яўлялася і наша Вялікае княства Літоўскае) Расея захапіла наш горад.
Пасля гэтага магдэбурскае права знікла. Адны з першых захадаў, якія пачалі рабіць акупанты на нашай зямлі – гэта знішчэнне гарадскіх ратуш, дзе засядаў магістрат. Такім чынам Расея змагалася з падабенствам нашых зямель да еўрапейскай цывілізацыі…
Сучаснасць…
Сёння паглядзець на адноўленую ратушу вы можаце ў Менску, Магілёве, у многіх гарадах Еўропы, дзе будынкі, у якіх засядаў орган самакіравання, захаваліся да нашых дзён…
Тым часам, у беларускіх школьных падручніках па гісторыі сёння пішуць пра тое, што ўваход Беларусі ў склад Расейскай імперыі прынёс шмат плюсаў для эканамічнага развіцця нашых зямель. Маўляў, пасля ўваходжання ў склад Расеі, мы далучыліся да агульнарасейскага рынку.
Але не надта афішуецца сёння, што тады мы страцілі агульнаеўрапейскі рынак, агульнаеўрапейскія эканамічныя, дэмакратычныя традыцыі. Адной з такіх традыцый і было магдэбурскае права…
Павел Дайлід
г. Магдэбург, Ратуша. Тут усё пачыналася
