Зноў у рубрыцы “Тэзаўрус” мы будзем плакацца аб гаротнай долі беларускай мовы. Зноў, поўныя шавіністычнай нянавісці, будзем скрыгатаць зубамі на адрас мовы велікарускай.
Той факт, што не толькі абсяг яе ўжытку звужаецца, але і сама наша мова разбураецца, яшчэ тым страшнейшы, што мала хто звяртае на гэта ўвагу. А калі ў мове перастае адбівацца душа народа, мова траціць сваю каштоўнасць.
У нас у Беларусі цяпер адбываецца працэс своеасаблівага “зліцця” моў – як у страшных кніжках Рэя Брэдберы пра іншапланецян: мова велікаруская, як паноўная, пранікае ў мову беларускую і перарабляе яе пад сябе, яны зліваюцца ў “адну мову з двума тэрмінамі” – вядома, на аснове дамінуючай велікарускай, калі ўся беларуская мова робіцца своеасаблівай “калькай” мовы велікарускай.
Цяжка зразумець? Што ж, можна паспрабаваць растлумачыць на прыкладах.
У велікарускай мове ёсць словы “жена” і “женщина“. У беларускай – “жонка” і “жанчына“. Але яны не ідэнтычныя па значэнні. Велікарускае “жена” значыць тое ж, што і “супруга“. Па-велікаруску нельга сказаць “Какая-то жена пошла за водой“. Бо калі яна “жена“, то не можа быць “какой-то”, яна можа быць “чья-то”, канкрэтная.
Па-беларуску ж можна сказаць “Нейкая жонка пайшла па ваду” (ПА ваду!), бо ў мове беларускай слова “жонка” мае не толькі значэнне ням. Ehefrau, але і проста Frau, жанчына. Так што беларуская жонка можа быць не толькі “чыёйсьці”, але і проста – “нейкай” жонкай.
На жаль, у нас чужое слова “жена” проста атаясамляюць са словам “жонка“, і таму ўжываюць беларускае слова паводле правіл велікарускай мовы. Гэта значыць мяняецца форма (гукавое афармленне слова – “жонка“), але пакідаецца велікарускі змест – поўная семантычная адпаведнасць велікарускаму слову “жена“.
І такія “трансфармацыі” адбываюцца не толькі з гэтым канкрэтным словам, але і ўва ўсёй мове, робяць беларускую мову “беларускай” толькі па форме; па зместу ж, па сутнасці – маскалізуюць яе. Не дзіва, што беларусы не адчуваюць да такой “беларускай” мовы ніякай эмацыянальнай прывязанасці. І я яе не адчуваю.
Яшчэ прыклад – слова “дзеўка“.
“Белорусское дзеўка не значит девка, а девушка”,
– пісаў акадэмік Яўхім Карскі. Але каго турбуе, якое значэнне гэта слова мае ў беларускай мове, калі ў веліком і могучем русском языке яно мае значэнне негатыўнае? Зноў маем прыклад, калі велікаруская мова дыктуе мове беларускай свае правілы гульні.
А мы яшчэ спрабуем шукаць “апраўданні” гэтаму. Маўляў, “мова развіваецца”, не могучы аддзяліць развіцця мовы ад яе дэградацыі і калечання.
Але до аб смутным. Калі зайшла ўжо мова пра дачок Евы, ўспомнім яшчэ колькі слоў.
Часта няправільна ўжываюць словы “маладзіца” і “маладуха“. Яны абодва значаць не проста маладую жанчыну, а маладую замужку (спадзяюся, значэнне слова “замужка” тлумачыць не трэба). Дзеўка робіцца маладзіцай пасля шлюбу.
Прыблізна такая ж розніца (як паміж “маладзіцай” і “дзеўкай”) і паміж “спадарыняй” і “спадарычнай“. Першае слова значыць Frau, госпожа; другое – Fraeulein, барышня. Ужываць слова “паня” можна толькі ў значэнні “барыня”, памешчыца; ужыванне яго ў значэнні “спадарыня” зусім недарэчы.
Пры такой колькасці добрых слоў, няма патрэбы ўжываць слова “кабета”. Яно пазычана з польскай мовы і лішняе ў нашай.
Юрка Агіевіч
